Από την Μαρίνα Ζιώζιου
Σήμερα τιμούμε τέσσερα γεγονότα του λυτρωτικού έργου και της επίγειας ζωής του Κυρίου: Τον Ιερό Νιπτήρα, Τον Μυστικό Δείπνο, την υπερφυά προσευχή κατά τη νύκτα της αγωνίας στη Γεθσημανή και την προδοσία του Ιούδα
Και σήμερα, με τη βοήθεια του αρχιμανδρίτη π. Νικοδήμου Σκρέττα, καθηγητή Λειτουργικής, Ιστορίας και Θεολογίας της Θείας Λατρείας στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και του κ. Μανόλη Γ. Βαρβούνη, καθηγητή Λαογραφίας και προέδρου του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης- θα δώσουμε το «στίγμα» της ημέρας.
Μεγάλη Πέμπτη, ημέρα-ιστορικά και λειτουργικά- τεσσάρων γεγονότων: Της νίψεως των ποδών των μαθητών από τον Κύριό τους, του Μυστικού Δείπνου κατά τον οποίο παραδόθηκε το ιερό μυστήριο της θείας ευχαριστίας, της θαυμάσιας αρχιερατικής προσευχής του Χριστού και της προδοσίας του «τη γνώμη φιλαργυρήσαντος» μαθητού.
Ο Κύριος και Διδάσκαλος πλένει τα πόδια των μαθητών του, χαρίζοντας ανεπανάληπτο υπόδειγμα διακονικής ταπεινοσύνης (σήμερα η ανάμνηση γίνεται με την τελούμενη σε ελάχιστα πλέον μέρη ακολουθία του Νιπτήρος).
Παραθέτει το πασχάλιο δείπνο της Καινής Διαθήκης, «ξενία δεσποτική και τράπεζα αθάνατη», το σώμα του και το αίμα του, στους αγίους αποστόλους και την Εκκλησία, ως αέναη σωστική ψυχοτροφία, για το «νυν» της ευχαριστιακής συνάξεως των χριστιανών και το «αεί» της βασιλείας των ουρανών (σήμερα τελείται το πρωί, ενώ στην αρχαία Εκκλησία κατά το εσπέρας, η επίσημη λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου). Προσεύχεται προς τον Θεό Πατέρα, για τους πιστούς μαθητές του και για τον κόσμο ολόκληρο, ώστε να μη μείνουν ορφανοί και εγκαταλελειμμένοι. Παραδίδεται, τέλος, αυτοθελήτως, μετά τη φρικτή προδοσία, για να οδεύσει στον μαρτυρικό δρόμο της θυσίας.
Μετά την Ανάσταση του Λαζάρου, ο Κύριος μεταβαίνει από την Βηθανία στα Ιεροσόλυμα, αφού σε λίγες ημέρες επρόκειτο να εορτασθεί το Ιουδαϊκό Πάσχα, που αποτελούσε ανάμνηση της εξόδου των Ισραηλιτών από τη δουλεία της Αιγύπτου υπό την ηγεσία του Μωυσή.
Σήμερα τιμούμε τέσσερα γεγονότα του λυτρωτικού έργου και της επίγειας ζωής του Κυρίου: Τον Ιερό Νιπτήρα, Τον Μυστικό Δείπνο, την υπερφυά προσευχή κατά τη νύκτα της αγωνίας στη Γεθσημανή και την προδοσία του Ιούδα
Και σήμερα, με τη βοήθεια του αρχιμανδρίτη π. Νικοδήμου Σκρέττα, καθηγητή Λειτουργικής, Ιστορίας και Θεολογίας της Θείας Λατρείας στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και του κ. Μανόλη Γ. Βαρβούνη, καθηγητή Λαογραφίας και προέδρου του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης- θα δώσουμε το «στίγμα» της ημέρας.
Μεγάλη Πέμπτη, ημέρα-ιστορικά και λειτουργικά- τεσσάρων γεγονότων: Της νίψεως των ποδών των μαθητών από τον Κύριό τους, του Μυστικού Δείπνου κατά τον οποίο παραδόθηκε το ιερό μυστήριο της θείας ευχαριστίας, της θαυμάσιας αρχιερατικής προσευχής του Χριστού και της προδοσίας του «τη γνώμη φιλαργυρήσαντος» μαθητού.
Ο Κύριος και Διδάσκαλος πλένει τα πόδια των μαθητών του, χαρίζοντας ανεπανάληπτο υπόδειγμα διακονικής ταπεινοσύνης (σήμερα η ανάμνηση γίνεται με την τελούμενη σε ελάχιστα πλέον μέρη ακολουθία του Νιπτήρος).
Παραθέτει το πασχάλιο δείπνο της Καινής Διαθήκης, «ξενία δεσποτική και τράπεζα αθάνατη», το σώμα του και το αίμα του, στους αγίους αποστόλους και την Εκκλησία, ως αέναη σωστική ψυχοτροφία, για το «νυν» της ευχαριστιακής συνάξεως των χριστιανών και το «αεί» της βασιλείας των ουρανών (σήμερα τελείται το πρωί, ενώ στην αρχαία Εκκλησία κατά το εσπέρας, η επίσημη λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου). Προσεύχεται προς τον Θεό Πατέρα, για τους πιστούς μαθητές του και για τον κόσμο ολόκληρο, ώστε να μη μείνουν ορφανοί και εγκαταλελειμμένοι. Παραδίδεται, τέλος, αυτοθελήτως, μετά τη φρικτή προδοσία, για να οδεύσει στον μαρτυρικό δρόμο της θυσίας.
Μετά την Ανάσταση του Λαζάρου, ο Κύριος μεταβαίνει από την Βηθανία στα Ιεροσόλυμα, αφού σε λίγες ημέρες επρόκειτο να εορτασθεί το Ιουδαϊκό Πάσχα, που αποτελούσε ανάμνηση της εξόδου των Ισραηλιτών από τη δουλεία της Αιγύπτου υπό την ηγεσία του Μωυσή.
Κατά τον εορτασμό, κάθε οικογένεια προσέφερε ένα νεαρό ζώο (αρνί ή κατσίκι, αρσενικό και αρτιμελές), χρονιάρικο. Κατά τη θυσία του ζώου, δεν έπρεπε να σπάσει κανένα κόκαλό του, ενώ το αίμα του, ως ένδειξη προστασίας, το έβαζαν στην είσοδο κάθε σπιτιού. Επίσης, το έψηναν με τον όρο να το φάνε το ίδιο βράδυ, μαζί με άζυμο άρτο και πικρά χόρτα. Ήταν υποχρεωτικό κάθε Ισραηλίτης να παρευρίσκεται στη γιορτή.
Έχοντας συναχθεί ο Κύριος και οι μαθητές για να δειπνήσουν μαζί για τελευταία φορά, προτού αρχίσουν το φαγητό, ο Χριστός βάζει νερό σε μια λεκάνη, πλένει τα πόδια των μαθητών Του και μετά τα σκουπίζει. Όταν τελειώνει, απευθυνόμενος προς τους μαθητές Του, τους λέει: «Αν είστε φίλοι μου, να κάνετε ό,τι κάνω εγώ για σας! Να αγαπάτε και να βοηθάτε ο ένας τον άλλο».
Γι’ αυτό και στα Ιεροσόλυμα (όπως και στην Πάτμο και σε άλλες Εκκλησίες), σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος, τελείται μια ειδική ακολουθία, λίαν κατανυκτική και παραστατική, κατά την οποία ο Πατριάρχης, «εἰς τύπον καί τόπον Χριστοῦ», πλένει τα πόδια ιερομονάχων και πρεσβυτέρων.
Μετά τον Ιερό Νιπτήρα, ο Χριστός και οι μαθητές Του δειπνούν για τελευταία φορά μαζί. «Αλήθεια σας λέω, κάποιος από σας θα με προδώσει», τους λέει ο Χριστός. Οι μαθητές κοιτάζουν απορημένοι ο ένας τον άλλο. Ο Ιωάννης σκύβει τότε προς τον Χριστό και τον ρωτά: «Κύριε, ποιος από εμάς θα σε προδώσει;» Ο Χριστός τού απαντά: «Εκείνος στον οποίο θα δώσω ένα κομμάτι ψωμί, αφού το βουτήξω στο πιάτο». Παίρνει τότε ένα κομμάτι ψωμί, το βουτάει στο πιάτο και το δίνει στον Ιούδα. «Ό,τι έχεις να κάνεις, κάνε το γρήγορα», του αναφέρει ο Χριστός. Κατόπιν πήρε ψωμί στα χέρια Του και είπε: «Λάβετε, φάγετε». Το ίδιο έκανε και με το ποτήρι του κρασιού. Μετά από αυτή τη στιγμή, ο Ιούδας, μόλις έφαγε τον άρτο έφυγε και συμφώνησε με τους αρχιερείς να τους Τον παραδώσει με αντάλλαγμα τριάκοντα αργύρια.
Μετά το δείπνο βγήκαν όλοι στο όρος των Ελαιών, όπου ο Χριστός τους δίδαξε τα ανήκουστα και τελευταία μαθήματα και αρχίζει να αγωνιά και να ανυπομονεί. Αναχωρεί μόνος Του και, γονατίζοντας, προσεύχεται εκτενώς. Από την πολλή αγωνία γίνεται ο ιδρώτας Του σαν σταγόνες πηχτού αίματος, οι οποίες έπεφταν στη γη. Μόλις συμπληρώνει την εναγώνια εκείνη προσευχή, φθάνει ο Ιούδας με ένοπλους στρατιώτες και πολύ όχλο και αφού χαιρετάει και φιλάει πονηρά το δάσκαλό Του, Τον παραδίδει.
Τα έθιμα
Από εθιμική άποψη αποτελεί μία από τις πλέον σημαντικές μέρες της Μεγάλης Εβδομάδος. Τότε ζύμωναν τις τελετουργικές κουλούρες της Λαμπρής, στη ζύμη των οποίων έβαζαν διάφορα μυρωδικά και ξηρούς καρπούς, και τις οποίες έπλαθαν σε διάφορα σχήματα, με ένα κόκκινο αβγό πάνω τους και στολίδια από ζυμάρι. Μαζί κατασκεύαζαν και μικρά κουλούρια για τα παιδιά, που είχαν σχήμα ανθρώπου, ενώ ιδιαίτερη σημασία έδιναν στο πρόσφορο που ζύμωναν την ημέρα αυτή, με ιδιαίτερες τελετουργικές οδηγίες και προφυλάξεις. Στη Ζάκυνθο μάλιστα τη ζύμη του πρόσφορου έπρεπε να ζυμώσουν επτά παρθένες κοπέλες. Επίσης, έβαφαν τα κόκκινα αβγά, γι’ αυτό και ονόμαζαν την ημέρα «Κόκκινη Πέφτη» ή «Κοκκινοπέφτη». Συνήθως η βαφή γινόταν με φυτικά χρώματα, ενώ στο πρώτο αβγό που έβαφαν απέδιδαν θαυμαστές ιδιότητες.
Μετά τη βαφή σκέπαζαν τα κόκκινα αβγά για να μην φαίνεται το χρώμα τους ως το Πάσχα, ενώ σε ορισμένες περιοχές τα έστελναν μέσα σε καλάθι στο ναό, για να λειτουργηθούν στην πρωινή λειτουργία ή στην ακολουθία των Παθών, ενίοτε δε τα άφηναν κάτω από την αγία τράπεζα ή στο ιερό ή στο δεσποτικό θρόνο ως και την Ανάσταση. Τα τσόφλια αυτών των «ευαγγελισμένων» αβγών τα θεωρούσαν γονιμικά και αποτρεπτικά των κατεστρεπτικών καταιγίδων και του χαλαζιού, γι’ αυτό και τα έβαζαν στα δένδρα ή τα έθαβαν στα όρια των χωραφιών τους. Σε πολλές περιοχές ένα τέτοιο αβγό έβαζαν στο εικονοστάσι και θεωρούσαν ότι ήταν αποτρεπτικό των αποβολών των εγκύων γυναικών, το ονόμαζαν δε «κρατητήρα».
Ιδιαίτερη δύναμη απέδιδαν και στα αβγά που γεννούσαν οι όρνιθες – και μάλιστα οι μαύρες – τη Μεγάλη Πέμπτη, τα οποία πήγαιναν στο ναό και κατόπιν τα έθαβαν στα χωράφια τους ή τα κρατούσαν στο σπίτι ως ισχυρά αποτρεπτικά και αντιβασκάνια μέσα. Στη Μεσημβρία έβαφαν στη βαφή των αβγών ένα πανί και το κρεμούσαν έξω από το σπίτι τους επί σαράντα ημέρες. Κόκκινα πανιά και υφάσματα κρεμούσαν από τα παράθυρα σε πολλές ελληνικές περιοχές (Κίος, Καστοριά, Σκόπελος) και μόλις τα έβλεπε ο ήλιος τα έπαιρναν μέσα, θεωρώντας ότι αποτελούν πανίσχυρα μαγικά μέσα για την ολοκλήρωση των επωδών. Παρομοίως φύλαγαν το ύψωμα και το αντίδωρο της λειτουργίας της Μεγάλης Πέμπτης, ενώ στη Δυτική Μακεδονία έφερναν στο ναό κουλούρια και τα μοίραζαν για τις ψυχές των νεκρών τους.
Παρόμοιες νεκρολατρικές προσφορές συναντούμε και σε άλλους ελληνικούς τόπους, όπως στο Ελληνικό των Ιωαννίνων, όπου πηγαίνουν στο ναό πρόσφορο και σιτάρι βρασμένο, πιστεύοντας ότι εκείνη τη μέρα βγαίνουν από τον Άδη οι ψυχές, για να ξαναγυρίσουν εκεί την παραμονή της Πεντηκοστής. Στην Κορώνη έκαναν ευχέλαιο στα σπίτια τη Μεγάλη Πέμπτη, ενώ αλλού, όπως στη Λέσβο, πραγματοποιούν τα παιδιά αγερμούς στα σπίτια, με σταυρούς στολισμένους με μυρτιά ή με τα ομοιώματα του Ιούδα- στις Μέτρες της Θράκης – τα οποία θα κάψουν την επομένη, κατά την περιφορά του επιταφίου, τραγουδώντας τραγούδια και επωδές με αποτρεπτικό των εντόμων και των ποντικιών περιεχόμενο.
Κατά την ακολουθία των Παθών – τα «Δώδεκα Ευαγγέλια» – συνήθιζαν να φέρνουν στο ναό ψωμί, αλάτι, αβγά και νερό, για να αγιαστούν. Στη Ρόδο ανάβουν και υπερπηδούν τελετουργικά εθιμικές πυρές, ενώ αγιάζουν υφάσματα, κλωστές, νερό κ.λπ., βάζοντάς τα κάτω από το τρισκέλι όπου ο ιερέας τοποθετεί το ευαγγέλιο για να τα χρησιμοποιήσουν σε μαγικο-θρησκευτικές ιάσεις ασθενειών, ανθρώπων και ζώων καθώς είναι εντονότατη η πίστη στην ιαματική αξία και την ιερότητα της ημέρας. Αλλού, όπως στη Σάμο, πλάθουν από κερί δώδεκα σταυρούς, έναν για κάθε ευαγγελικό ανάγνωσμα, και τους τοποθετούν ως φυλακτά πίσω από τις πόρτες των σπιτιών τους.
Επίσης, τα κεριά που ανάβουν σε κάθε ευαγγέλιο τα κρατούν και τα ανάβουν σε περιπτώσεις κακοκαιριών, πιστεύοντας ότι θα σταματήσουν ή για την αποτροπή βλαπτικών εντόμων. Οι γυναίκες συνήθιζαν να ξενυχτούν τον Εσταυρωμένο στο ναό, στολίζοντας τον επιτάφιο και τραγουδώντας το «Μοιρολόγι της Παναγίας», όπου εξιστορούνται τα πάθη του Χριστού. Πολλές είναι οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις της ημέρας: Δεν σκουπίζουν για να φύγουν τα μυρμήγκια (Γύθειο), πλένουν τα χοντρά υφάσματα για να μην τα πειράζει ο σκόρος (Ήπειρος) ή αντιθέτως δεν πλένουν ρούχα για να μην καταστραφούν τα σπαρτά (Θράκη), τρώνε μια φορά την ημέρα σε ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου (Κυδωνιές), ενώ κατά τη Μεγάλη Πέμπτη στέλνουν και τα πασχαλινά δώρα (κρέας, τσουρέκια, αβγά, ζάχαρη, κουλούρια) στα πεθερικά και τους αναδόχους τους.
Πηγή: ethnos.gr
