Το χωριό Βάρνακας ιδρύθηκε στις πλαγιές των Ακαρνανικών βουνών (υψ. 430) τη βυζαντινή εποχή, όταν λόγω των πολλών πειρατικών επιδρομών οι κάτοικοι της περιοχής των Κανδήλων κατέφυγαν σε πιο δύσβατα μέρη και έφτιαξαν νέους οικισμούς. Την ίδια εποχή ιδρύθηκε η Ζάβιτσα, αλλά και άλλοι μικρότεροι οικισμοί σε δυσπρόσιτα ορεινά μέρη (Ασσάνι, Λιβάδι κ.ά.)…
Ο Βάρνακας επέζησε σε όλες τις μετέπειτα εποχές, αφού ήταν ψηλά και ασφαλισμένος από τις επιδρομές των κουρσάρων και των πειρατών. Κατά την Τουρκοκρατία ήταν τόπος συνάντησης κλέφτικων ομάδων από το Βάλτο, το Ζυγό και τα Άγραφα, που λημέριαζαν στα δύσβατα μέρη των Ακαρνανικών. Γενικότερα, οι περιοχές του Ξηρομέρου υπήρξαν άσυλο του ελληνικού πληθυσμού της Δυτικής Στερεάς και της Ηπείρου που δεν κατάφερε να περάσει στα Επτάνησα με τους Τόκκους κατά την Τουρκική κατάκτηση.
Επί Τουρκοκρατίας, αλλά και αργότερα, ο Βάρνακας είχε πολλά ζώα, γίδια, πρόβατα και γελάδια, που έβοσκαν στο οροπέδιο Ασσάνι. Λέγεται μάλιστα, ότι το γάλα που παρήγαγε ήταν τόσο πολύ ώστε το διοχέτευαν με κανάλι στο τυροκομείο του Κατή, που βρισκόταν χαμηλά προς τον κάμπο. Το τυροκομικά προϊόντα του Βάρνακα ήταν άριστης ποιότητας και οι κάτοικοι τα κατέβαζαν στον κάμπο και στο Μύτικα, όπου τα άλλαζαν με είδη που είχαν ανάγκη ή τα πουλούσαν, ενώ ήταν εύκολη και η εξαγωγή τους προς τα βενετοκρατούμενα Επτάνησα και από εκεί στην Ιταλία.
Από ενθύμημα της Μονής Ρόμβης (γραμμένο από το μοναχό Ιωσήφ, πιθανόν γύρω στα 1710) μαθαίνουμε πως δίπλα στον Άγιο Αθανάσιο υπήρχε ανώτερη σχολή στην οποία διδάσκονταν φιλοσοφία και θεολογία. Το ενθύμημα αυτό αναφέρει τα εξής: «Η ανωτέρα σχολή Βάρνακα εις ην σοφολογιώτατοι διδάσκαλοι παραδίδοσι τον λόγον Σωκράτους τε και του ενανθρωπήσαντος Σωτήρος, δικαιούται προς διατήρησίν της αμέσου χρημ. αρωγής, άνευ τοιαύτης επισφαλές το μέλλον της». Πιθανόν η σχολή να λειτουργούσε μέχρι και τα τέλη του 18ου.
Ο Βάρνακας είναι η πατρίδα της ιστορικής οικογένειας των αρματωλών με το όνομα Βαρνακιώτης, όπου είχε μεγάλη στρατιωτική δράση και συμμετοχή σε επαναστατικά κινήματα. Το οικογενειακό επώνυμο της οικογένειας είναι άγνωστο, όμως η καταγωγή τους από το Βάρνακα, κατά τη συνήθεια της εποχής, τους έδωσε το πατριδωνυμικό Βαρνακιώτης. Η οικογένεια Βαρνακιώτη έκανε γνωστό το χωριό, αφού για χρόνια ήταν έδρα του καπετανάτου του Ξηρομέρου και το επισκεπτόταν αρκετοί προεστοί και εκπρόσωποι των Βενετών από τα νησιά Λευκάδα και Κεφαλλονιά. Στα τέλη του 18ου αι., σύμφωνα με την παράδοση, το χωριό είχε 1.700 φαμίλιες (οικογένειες) οι οποίες συγκροτούσαν και ένα ισχυρό στρατιωτικό σώμα. Από τη στρατιωτική δύναμη του χωριού πλάστηκε η γνωστή παροιμιώδης φράση: «στη Ζάβιτσα τα αρχοντάτα, στη Βάρνακα τα καπετανάτα».
Την εποχή που ανέλαβε το πασαλίκι των Ιωαννίνων ο Αλής θέλησε να πάρει τον έλεγχο και να υποτάξει το Κάρλελι στην άμεση εξουσία του και γι’ αυτό εξαπέλυσε κυνηγητό εναντίον των κλεφτών και των αρματωλών. Φοβούμενος τις αναταραχές των κλεφτών του Ολύμπου αφαιρεί από τους αρματωλούς των Αγράφων και του Ξηρομέρου την εξουσία και αρχίζει να τους εκδιώκει. Το 1806 άρχισε και ο διωγμός του αρματωλού του Ξηρομέρου Γιωργάκη Νικολού Βαρνακιώτη, που το φιρμάνι ορισμού του το είχε η οικογένειά του απ’ ευθείας από το Σουλτάνο Σελίμ. Για πέντε χρόνια όλοι οι κάτοικοι του Βάρνακα υπέστησαν το κυνηγητό του Αλή και πολλοί αναγκάστηκαν να περάσουν στα Επτάνησα, όπου είχαν βρει καταφύγιο και πολλοί άλλοι κλέφτες. Οι Αλβανοί μισθοφόροι του Αλή προκάλεσαν πολλές καταστροφές στο χωριό και ερήμωσαν τα πλούσια σπίτια.
Η προσφορά του χωριού στην Επανάσταση του 1821 ήταν μεγάλη. «χίλια δυό γενιά» (οικογένειες) είχε ο Βάρνακας τον καιρό της Επανάστασης και επτά στρατηγούς και πολλούς οπλαρχηγούς (Γιώργος Βαρνακιώτης, Απόστολος και Φώτης Κουσούρης, Γαλάνης Σακουφάκης, Γιώργος Μιχαλάκης, Ευθ. Βασιλάκης, Στάθης Κόπελος, Καλογιάννης, Γεωργαλής, Καρπούζης, Καρατζογιάννης κ.ά.). Ο Γ. Βαρνακιώτης, αφού εκλέχτηκε αρχιστράτηγος, κήρυξε την Επανάσταση στη Δυτική Στερεά τον Μάιο του 1821, στο Λουτράκι Κατούνας έγινε σύσκεψη για την απόφαση αυτή, εκεί γράφτηκε και η προκήρυξη από τους προεστούς και τους οπλαρχηγούς) και ξεκίνησε τις επιθέσεις των Ελλήνων εναντίον του Βραχωρίου (Αγρινίου), του Ζαπαντιού και της Βόνιτσας. Στη συνέχεια ακολούθησαν οι επιχειρήσεις στο Μακρυνόρος, στην Πλάκα, στα Τζουμέρκα και η ήττα στη Μάχη του Πέτα. Μετά τη νικηφόρα Μάχη του Αετού, τον Αύγουστο του 1822, ο Γ. Βαρνακιώτης αποσύρθηκε από τον Αγώνα, αφού ήρθε σε ρήξη με το Μαυροκορδάτο, όμως επανήλθε επί Καποδίστρια και συνέβαλε αποφασιστικά στην απελευθέρωση της Αιτωλοακαρνανίας.
Την άνοιξη του 1839 έφτασε με πλοίο στο Μύτικα ο βασιλιάς Όθων και η βασίλισσα Αμαλία. Στις 28 Μαΐου το βασιλικό ζεύγος, συνοδεία πολλών ντόπιων, επισκέφθηκε το Βάρνακα και προσκύνησε στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Λέγεται ότι η Αμαλία και άλλες γυναίκες της συνοδείας της ανέβηκαν στον πλάτανο και από τότε ο πλάτανος ονομάζεται «πλάτανος της Αμαλίας».
Μια παράδοση λέει πως τα νεώτερα χρόνια τα νερά του χωριού λιγόστεψαν γιατί το καταράστηκε μια μάγισσα. Έτσι τα νερά γύρισαν την πορεία τους και βγήκαν από τη βορινή πλευρά των Ακαρνανικών, όπως αναφέρει και το παρακάτω δίστιχο: «Του Βαρνάκου τα νερά, Παραδείσι και Αχυρά». Μετά την Επανάσταση άρχισε σταδιακά η μείωση του πληθυσμού του Βάρνακα. Άρχισε να εγκαταλείπεται τελείως από το 1967, όταν οι κάτοικοί του κατέβηκαν στα Γεωργαλέικα.
Ο ερειπωμένος σήμερα Βάρνακας είναι ένα παράδειγμα χωριού με μεγάλη ιστορία και δόξα, που όχι μόνο εγκαταλείφθηκε και ερειπώθηκε τελείως, αλλά ξεχάστηκε σχεδόν και από τους παλαιούς του κατοίκους. Είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός περασμένου μεγαλείου, που σιγά-σιγά σβήνει και από τις μνήμες, αφού πρώτα σβήσουν τα σημάδια του. Δύσκολα θα βρεθεί κάποιος να γνωρίζει πού βρίσκονταν τα σπίτια του Βαρνακιώτη, του Κουσούρη και τόσων άλλων ξακουστών οπλαρχηγών που γεννήθηκαν εδώ και έγραψαν το όνομά τους στο μακρύ Ηρώο του Αγώνα. Αυτό που μπορέσαμε να μάθουμε ήταν το σπίτι του οπλαρχηγού Μιχαλάκη, που είναι ένα πολύ όμορφο πετρόχτιστο διώροφο και στέκει ακόμα όρθιο χωρίς σκεπή στη μέση σχεδόν του χωριού. Σήμερα, δυστυχώς, ο Βάρνακας είναι μόνο πέτρες. Και να σκεφτεί κανείς, ότι από όλα τα χωριά του Ξηρομέρου ο βασιλιάς Όθωνας και η Αμαλία διάλεξαν να επισκεφτούν το Βάρνακα, συνοδευόμενοι από το Γιωργάκη Βαρνακιώτη και επτά ακόμα στρατηγούς με τις συζύγους τους.
Τα τελευταία χρόνια έχει ανακατασκευαστεί μόνο ο ναός του Αγίου Αθανασίου και κάθε χρόνο γίνεται θρησκευτικό πανηγύρι στις 2 Μαΐου. Σε καλή κατάσταση σώζεται και η βρύση του χωριού.
