Κορωνοϊός: Στα εμβόλια που διανύουν πραγματικά τα τελευταία μέτρα πριν από την αδειο­δότησή τους σε Ευρώπη και ΗΠΑ έχουν εναποτεθεί οι ελπίδες για να μπει ένα τέλος στην παν­δημία της νόσου COVID-19 που σαρώνει τον πλανήτη.

Το ελληνικό υπουργείο Υγείας έχει ήδη εκπονήσει το σχέδιο για τον δωρεάν εμβολιασμό όλων των πολιτών, το οποίο και παρουσιάστηκε στον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη την Παρασκευή, κατά τη διάρκεια της σύσκεψης που πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Μαξίμου. Το σχέδιο, το οποίο θα λάβει την τελική του μορφή αύριο, θα παρουσιαστεί σε όλο του το εύρος την προσεχή Τετάρτη από τον υπουργό Υγείας Βασίλη Κικίλια κατά την τακτική ενημέρωση για την πορεία της επιδημίας στη χώρα μας.

Πόσα: 12,5 εκατομμύρια διπλές δόσεις για να καλυφθεί το σύνολο του πληθυσμού της χώρας

Σύμφωνα με το ρεπορτάζ της Μαίρης Μπιμπή στο protothema.gr, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προσυμφωνήσει εδώ και αρκετό καιρό για την προμήθεια δόσεων εμβολίων από όλες τις φαρμακευτικές εταιρείες που αναμένεται να καταθέσουν αίτημα αδειοδότησης προς τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ) και τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ. Η Ευρωπαϊκή Ενωση θα διαθέσει, λοιπόν, στις 27 χώρες-μέλη της 300 εκατομμύρια δόσεις από την AstraZeneca και επιπλέον 100 εκατομμύρια δόσεις από την ίδια εταιρεία σε δεύτερη φάση, από τις Pfizer/BioNTech 200 εκατομμύρια δόσεις και επιπλέον 100 εκατομμύρια σε δεύτερο χρόνο, από τη Moderna 80 εκατομμύρια δόσεις και επιπλέον 80 εκατομμύρια σε δεύτερο στάδιο, από την Johnson & Johnson 200 εκατομμύρια δόσεις και άλλα 200 εκατομμύρια, ενώ από τις Sanofi/GSK 300 εκατομμύρια δόσεις και την CureVac 225 εκατομμύρια δόσεις.

Η διαθεσιμότητα των δόσεων ανά χώρα θα γίνει με πληθυσμιακά κριτήρια και ανάλογα με τη σειρά αδειοδότησης των εμβολίων. Οι τέσσερις εταιρείες που θα κληθούν πρώτες να ξεκινήσουν την αποστολή των εμβολίων τους προς τα 27 κράτη-μέλη της Ε.Ε. είναι, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα, οι Pfizer/BioNTech, AstraZeneca, Moderna, CureVac και αργότερα, την άνοιξη του 2021, η Johnson & Johnson. Σύμφωνα με τις προκαταρκτικές συμφωνίες της Ε.Ε. με τις φαρμακευτικές εταιρείες και βάσει του χρονοδιαγράμματος αδειοδότησης των εμβολίων από τον ΕΜΑ, το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Δεκεμβρίου αναμένεται να είναι διαθέσιμες προς παράδοση οι πρώτες δόσεις των εμβολίων.

Η Ελλάδα αναμένεται να παραλάβει 1 εκατομμύριο δόσεις του εμβολίου στις αρχές του 2021, οι οποίες αντιστοιχούν στον εμβολιασμό 500.000 πολιτών. Ενώ, όπως ανέφερε την Παρασκευή ο κ. Μητσοτάκης κατά τη διάρκεια της σύσκεψης για τη στρατηγική του εμβολιασμού κατά του νέου κορωνοϊού, η χώρα μας θα λάβει συνολικά 25 εκατομμύρια δόσεις εμβολίων βάσει των συμβάσεων προαγοράς που έχει υπογράψει η Ευρωπαϊκή Ενωση με τις προαναφερόμενες φαρμακευτικές εταιρείες, ώστε να καταστεί εφικτός ο εμβολιασμός όλου του πληθυσμού της χώρας.

Που

Εμβολιαστικά κέντρα σε 1.018 σημεία σε όλη την επικράτεια

Η πανδημία του νέου κορωνοϊού SARS-CoV-2 πραγματικά αποτελεί τη μεγαλύτερη πρόκληση για τα υγειονομικά συστήματα όλων των χωρών. Ωστόσο, αποτελεί και την ευκαιρία για να αποκτήσει η Ελλάδα νέες υποδομές που μέχρι τώρα στερούνταν. Για πρώτη φορά, λοιπόν, με αφορμή τη νόσο COVID-19 η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας αποκτά επίσημα εμβολιαστικά κέντρα. Πρόκειται για δομές που λειτουργούν χρόνια τώρα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, επιφορτισμένες αποκλειστικά με τον εμβολιασμό παίδων και ενηλίκων για ασθένειες που μπορούν να προληφθούν διά του εμβολιασμού. Η Ελλάδα αποκτά, λοιπόν, για πρώτη φορά από συστάσεως του Εθνικού Συστήματος Υγείας επίσημα εμβολιαστικά κέντρα εντός της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας.

Πλήρης κάλυψη

Πρόκειται για 1.018 δομές (Κέντρα Υγείας, περιφερειακά ιατρεία) πανελλαδικά κατανεμημένες έτσι ώστε να μην αφεθεί ακάλυπτο κανένα σημείο της χώρας, από τα μεγάλα αστικά κέντρα έως και δυσπρόσιτες ακριτικές περιοχές όπως το Καστελόριζο. Τα 1.018 εμβολιαστικά κέντρα για τη νόσο COVID-19 έχουν επιλεγεί προσεκτικά και αφορούν και τις 7 Υγειονομικές Περιφέρειες (Υ.ΠΕ.) της χώρας. Ο ίδιος ο υπουργός Υγείας και ο γενικός γραμματέας Πρωτοβάθμιας Φροντίδας του υπουργείου Υγείας, Μάριος Θεμιστοκλέους, θα επισκεφθούν τα εμβολιαστικά κέντρα και θα ελέγξουν ότι όλα είναι όπως πρέπει ώστε να λειτουργήσουν κατά τα διεθνή πρότυπα. Τα εμβολιαστικά κέντρα θα λειτουργήσουν σε ήδη υπάρχουσες κτιριακές υποδομές των Κέντρων Υγείας και των περιφερειακών ιατρείων της χώρας. Απαραίτητες προϋποθέσεις για τη λειτουργία τους είναι η ύπαρξη διακριτού χώρου, δηλαδή αίθουσας στην οποία θα τηρούνται όλοι οι κανόνες υγιεινής και ασφάλειας, και ειδικού θαλάμου συντήρησης των εμβολίων.

Ποιοι

Προτεραιότητα σε υγειονομικούς, ένστολους και ευπαθείς ομάδες

Η Εθνική Επιτροπή Εμβολιασμού Παίδων και Ενηλίκων αναμένεται να συνεδριάσει το προσεχές δεκαήμερο για να αποφασίσει την προτεραιότητα των πληθυσμιακών ομάδων που είναι καλό να εμβολιαστούν ώστε να οικοδομηθεί το ανοσιακό τείχος στην κοινότητα.

Ηδη το Ευρωπαϊκό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ECDC) σε εισήγησή του αναφέρει ότι οι υγειονομικοί εργαζόμενοι, και ειδικότερα εκείνοι που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης του COVID-19, πρέπει να είναι μεταξύ των πρώτων που θα εμβολιαστούν ώστε να διασφαλιστεί η προστασία τους, αλλά και η εύρυθμη λειτουργία του συστήματος υγείας. Επειτα, ο εμβολιασμός συστήνεται για εκείνους τους πολίτες που κινδυνεύουν να νοσήσουν σοβαρότερα από τη λοίμωξη COVID-19, όπως για παράδειγμα οι ηλικιωμένοι, όσοι διαβιούν σε κλειστές δομές και άτομα με συννοσηρότητες ανεξαρτήτως ηλικίας.

Σε πρόσφατη ομιλία της σε διαδικτυακή εκδήλωση για την αξία του εμβολιασμού, η κυρία Μαρία Θεοδωρίδου, ομότιμη καθηγήτρια Παιδιατρικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμού, αναφερόμενη στον SARS-CoV-2 και τα υπό ανάπτυξη εμβόλια είπε πως οι μελέτες που έγιναν αφορούσαν σε άτομα άνω των 18 ετών, «επομένως το εμβόλιο αυτό δεν συνιστάται προς το παρόν σε παιδιά και εφήβους, καθώς, σύμφωνα με τις διεθνείς οδηγίες, ο εμβολιασμός των κοινωνικών ομάδων θα γίνει κατά προτεραιότητα». Πρακτικά, λοιπόν, και σύμφωνα με την τελική γνωμοδότηση της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμού, αναμένεται να κληθούν να εμβολιαστούν κατά σειρά:

• Οι εργαζόμενοι στον υγειονομικό τομέα (γιατροί, νοσηλευτές, βοηθητικό προσωπικό, πληρώματα ασθενοφόρων κ.ά.).
• Οι υπηρετούντες στα Σώματα Ασφαλείας.
• Ατομα άνω των 65 ετών και ειδικότερα οι ηλικιωμένοι με υποκείμενα νοσήματα.
• Ατομα που διαβιούν σε κλειστές δομές (οίκοι ευγηρίας, θεραπευτήρια χρονίων νοσημάτων, σωφρονιστικά καταστήματα κ.ά.).

Σε δεύτερο χρόνο θα πραγματοποιηθεί ο εμβολιασμός των υπόλοιπων πολιτών. Σύμφωνα με τα ισχύοντα δεδομένα, για την πρώτη χρονιά του εμβολιασμού κατά της νόσου COVID-19 δεν αναμένεται να υπάρξει σχετική σύσταση για την ανοσοποίηση των παιδιών, δεδομένου ότι στις τρέχουσες κλινικές δοκιμές όλων των υπό ανάπτυξη εμβολίων τα δείγματα είναι προς το παρόν αριθμητικά μικρά για την εξαγωγή καταληκτικών συμπερασμάτων.

Καταγραφή

Δημιουργία Μητρώου και ειδοποίηση για τη δεύτερη δόση

Χάρη στον νέο αυτό τρόπο εμβολιασμού θα καταστεί εφικτό να καταχωρηθούν όλοι οι εμβολιαζόμενοι έναντι του νέου κορωνοϊού στο ειδικό μητρώο που είναι από φέτος ενεργό και όπου προς το παρόν καταχωρούνται τα άτομα που υποβάλλονται σε εμβολιασμό για την εποχική γρίπη και τον πνευμονιόκοκκο. Μέσω του μητρώου εμβολιασμού, όπου εκτός από τα προσωπικά στοιχεία κάθε ατόμου θα συμπληρώνονται και στοιχεία όπως η ημερομηνία που έλαβε την πρώτη δόση, θα υπολογίζεται και ο χρόνος χορήγησης της δεύτερης δόσης. Ετσι, ο πολίτης θα λαμβάνει ειδοποιητήριο είτε μέσω SMS είτε μέσω e-mail για το πότε πρέπει να λάβει τη δεύτερη δόση για να θεωρείται ολοκληρωμένος ο εμβολιασμός του.

Πως

Ραντεβού μέσω SMS (θα διατηρείται από 5 έως 10 ημέρες σε ψυγείο νοσοκομείου)

Ειδικός σχεδιασμός εκπονείται και για τον τρόπο που θα γίνει ο εμβολιασμός. Με όχημα μια μεγάλη καμπάνια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού, με τη συμμετοχή των γιατρών, των φαρμακοποιών αλλά και των παραδοσιακών και ψηφιακών μέσων ενημέρωσης, για τα οφέλη σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο από την ανοσοποίηση, οι πολίτες θα καλούνται στη συνέχεια να εκδηλώσουν το ενδιαφέρον τους.

Στην πρωτοφανή αυτή κινητοποίηση του πληθυσμού θα λάβει μέρος ο ίδιος ο πρωθυπουργός, ο υπουργός Υγείας, αλλά και ο επικεφαλής της Επιτροπής των Εμπειρογνωμόνων του υπ. Υγείας, καθηγητής Σωτήρης Τσιόδρας, καθώς αναμένεται να είναι μεταξύ των πρώτων που θα εμβολιαστούν. Σε πρακτικό επίπεδο, οι λύσεις που έχουν προταθεί για την εκδήλωση ενδιαφέροντος από τους πολίτες που ανάλογα με τον τόπο κατοικίας τους θα ενημερώσουν ότι επιθυμούν να εμβολιαστούν είναι είτε μέσω e-mail είτε μέσω SMS προς τις 7 Υ.ΠΕ. Εν συνεχεία θα λαμβάνουν προσωποποιημένη ενημέρωση για τον χρόνο και το σημείο που θα πραγματοποιηθεί ο εμβολιασμός. Δηλαδή, κάθε ενδιαφερόμενος ουσιαστικά θα έχει το προσωπικό του ραντεβού για να κάνει το εμβόλιο. Ετσι θα επιτευχθεί η αποφυγή του συνωστισμού, αλλά και η καλύτερη αξιοποίηση των δόσεων των εμβολίων.

Αξίζει να σημειωθεί ότι επειδή τα νέα εμβόλια κατά του κορωνοϊού είναι προηγμένα βιοτεχνολογικά προϊόντα, κάποια εξ αυτών πρέπει να χορηγηθούν εντός συγκεκριμένου εύρους χρόνου. Για παράδειγμα το εμβόλιο BNT162b1 των Pfizer/BioNTech, αλλά και το mRNA-1273 της Moderna, πρέπει να είναι αποθηκευμένα στους -70 βαθμούς Κελσίου για να μην αλλοιωθεί η σύστασή τους. Από τη στιγμή που θα αποψυχθούν οι δόσεις (είναι συσκευασμένες σε δεκάδες) μπορεί να συντηρηθούν σε ψυγείο νοσοκομείου από 5 έως 10 ημέρες. Συνεπώς, χρειάζεται καλός προγραμματισμός της προσέλευσης ώστε να μη σπαταληθεί καμία δόση. Η χορήγηση (έγχυση στο μπράτσο) του εμβολίου θα γίνεται από εκπαιδευμένο νοσηλευτικό προσωπικό παρουσία γιατρού, αφού πρώτα θα έχει ληφθεί σύντομο ιατρικό ιστορικό του εμβολιαζόμενου ατόμου και θα έχει γίνει ενημέρωσή του για τη λεγόμενη «Κίτρινη Κάρτα» του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ), που μπορεί να συμπληρώσει ανά πάσα στιγμή για την αναφορά τυχόν ανεπιθύμητων ενεργειών. Η υποβολή της Κίτρινης Κάρτας μπορεί να γίνει στον ΕΟΦ είτε ηλεκτρονικά είτε μέσω φαξ. Ειδικές κινητές ομάδες ιατρονοσηλευτικού προσωπικού θα αναλάβουν τον εμβολιασμό των ατόμων που διαβιούν σε κλειστές δομές, όπως οι οίκοι ευγηρίας, καθώς και εκείνων που αντιμετωπίζουν αντικειμενικές δυσκολίες μετακίνησης.

Τo φάρμακο που μειώνει τις εισαγωγές στα νοσοκομεία

Δεδομένης της έντασης της πανδημίας στην Ευρώπη αλλά και την Ελλάδα, η λεγόμενη «ιατρική κατ’ʼ οίκον» φαίνεται να είναι ο μόνος δρόμος για την αποσυμφόρηση των νοσοκομείων και τη μείωση των νέων εισαγωγών, σύμφωνα με τον κ. Γεώργιο Σαρόγλου, παθολόγο-λοιμωξιολόγο, ομότιμο καθηγητή Παθολογίας της Ανωτάτης Νοσηλευτικής του ΕΚΠΑ και μέλος της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων του υπουργείου Υγείας.Ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) των ΗΠΑ στις 9 Νοεμβρίου χορήγησε Αδεια Χρήσης Εκτακτης Ανάγκης (EUA) στη φαρμακευτική εταιρεία Eli-Lilly για το υπό έρευνα εξουδετερωτικό ανθρώπινο αντίσωμα bamlanivimab, για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της νόσου COVID-19. Το σκεύασμα μπορεί να χορηγηθεί σε πρωτοβάθμιες δομές υγείας. Η Pharmaserve-Lilly που εκπροσωπεί στην Ελλάδα τα προϊόντα της Eli-Lilly έχει ήδη καταθέσει αντίστοιχη αίτηση στον ΕΟΦ και βρίσκεται σε επικοινωνία με το υπουργείο Υγείας, ώστε το φάρμακο να καταστεί διαθέσιμο και στη χώρα μας το ταχύτερο δυνατόν. Το bamlanivimab (μπαμλανιβιμάμπη) εγκρίθηκε για εξωνοσοκομειακή χρήση σε πρόσφατα διαγνωσθέντες ασθενείς με ήπια έως μέτρια νόσο COVID-19 και υψηλό κίνδυνο για σοβαρή επιδείνωση της νόσου ή/και νοσηλεία και στηρίχθηκε στα δεδομένα της BLAZE-1, μιας τυχαιοποιημένης, διπλά τυφλής, ελεγχόμενης με εικονικό φάρμακο κλινικής δοκιμής Φάσης 2. Στους ασθενείς που χορηγήθηκε το bamlanivimab παρατηρήθηκε σημαντική μείωση του ιικού φορτίου, των συμπτωμάτων της νόσου και κυρίως της ανάγκης για νοσοκομειακή νοσηλεία. Η Eli-Lilly έχει ήδη παραδώσει 88.000 δόσεις του φαρμάκου στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ και έχει δεσμευτεί για την παραγωγή 1 εκατομμυρίου δόσεων έως τα τέλη Δεκεμβρίου. Προς το παρόν δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ο αριθμός των δόσεων bamlanivimab που θα λάβει η Ελλάδα σε περίπτωση που δοθεί η ειδική αδειοδότηση από τον ΕΟΦ. Ωστόσο, η Pharmaserve-Lilly σε επικοινωνία με το «ΘΕΜΑ» δηλώνει έτοιμη να παράγει και να παραδώσει στο υπουργείο Υγείας τον συμφωνηθέντα αριθμό δόσεων εντός ολίγων ημερών από την αδειοδότηση και τη σύναψη της σχετικής εμπορικής συμφωνίας. Το εξουδετερωτικό αντίσωμα bamlanivimab, σε υγρή μορφή των 700 mg, χορηγείται μία φορά μέσω ενδοφλέβιας έγχυσης (διάρκεια περίπου 1,5 ώρα). Μάλιστα συστήνεται η χορήγηση να γίνεται το ταχύτερο δυνατόν από τη διάγνωση της επιβεβαιωμένης λοίμωξης COVID-19 και εντός 10 ημερών από την εκδήλωση των συμπτωμάτων. Το κόστος ανά φιαλίδιο υπολογίζεται στα 1.000 ευρώ.

6 ερωτήσεις – απαντήσεις για το εμβόλιο και την αποτελεσματικότητά του

1. Ποιο εμβόλιο θα χορηγηθεί σε ποιον
   Η Ελλάδα θα έχει στη διάθεσή της δόσεις από όλα τα εμβόλια που θα λάβουν αδειοδότηση από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (EMA). Αρχικά θα παραληφθούν εμβόλια από τις φαρμακευτικές εταιρείες Pfizer/BioNTech, AstraZeneca, Moderna και CureVac και αργότερα, την άνοιξη, από την Johnson & Johnson. Οι πολίτες που θα θελήσουν να εμβολιαστούν για τη νόσο COVID-19 δεν θα έχουν δικαίωμα να επιλέξουν ποιο θα λάβουν, καθώς αυτό θα καθορίζεται από τη διαθεσιμότητα και τον ρυθμό παράδοσης των διαθέσιμων δόσεων. Το βέβαιο είναι ότι η πρώτη και δεύτερη δόση θα αφορούν στο εμβόλιο της ίδιας εταιρείας. Δηλαδή, δεν προβλέπεται επιστημονικά να χορηγηθεί η πρώτη δόση από το BNT162b1 και η δεύτερη από το mRNA-1273.
2. Πότε ξεκινά να δρα
   Από τις εν εξελίξει κλινικές δοκιμές Φάσης 3 των υπό έγκριση εμβολίων προκύπτει ότι ο οργανισμός αρχίζει να παράγει αντισώματα έναντι του SARS-CoV-2 ήδη από τις πρώτες ημέρες χορήγησης της πρώτης δόσης. Για παράδειγμα, από τα προκαταρκτικά στοιχεία του εμβολίου AZD1222 της AstraZeneca φαίνεται ότι χρειάστηκαν 14 ημέρες για να παράγει o οργανισμός Τ-κύτταρα και 28 ημέρες για να ανιχνευτούν εξουδετερωτικά αντισώματα. Συνεπώς, ήδη από την πρώτη έγχυση το άτομο θεωρείται ότι έχει μειωμένο κίνδυνο τόσο να νοσήσει όσο και να μεταδώσει τον κορωνοϊό σε άλλα άτομα.
3. Πόσο αποτελεσματικό είναι
   Οι Pfizer/BioNTech είναι προς το παρόν οι πρώτες που ανακοινώνουν προκαταρκτικά στοιχεία επί της αποτελεσματικότητας του εμβολίου τους από την κλινική δοκιμή Φάσης 3. Σύμφωνα με αυτά, το BNT162b1 εμφάνισε αποτελεσματικότητα 90% επί 94 επιβεβαιωμένων περιπτώσεων λοίμωξης COVID-19. Το ποσοστό αυτό ενδεχομένως να είναι χαμηλότερο κατά τον εμβολιασμό του γενικού πληθυσμού, καθώς παράγοντες όπως η ηλικία και τα υποκείμενα νοσήματα παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αποτελεσματικότητα όλων των εμβολίων.
4. Oι παρενέργειες
   Κάθε φαρμακευτικό προϊόν συνοδεύεται από μια σειρά ανεπιθύμητων ενεργειών. Οπως είναι αναμενόμενο, και τα νέα εμβόλια για τη νόσο COVID-19, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα από τις κλινικές δοκιμές Φάσης 3 που είναι σε εξέλιξη, προκαλούν σειρά παροδικών παρενεργειών ελάσσονος σημασίας, όπως πόνο και ερεθισμό στο σημείο της έγχυσης, μυϊκά άλγη, κεφαλαλγία, ρίγος και διάρροια. Οι περισσότερες ανεπιθύμητες ενέργειες αναφέρθηκαν από τους εθελοντές μετά τη δεύτερη έγχυση και ήταν ήπιας έως μέτριας έντασης.
5. Για πόσο διάστημα μας προστατεύει
   Οι κορωνοϊοί, στην οικογένεια των οποίων ανήκει ο SARS-CoV-2, έχουν μια περίοδο κυκλοφορίας από τον Οκτώβριο έως και τον Απρίλιο του επόμενου έτους. Εφόσον ο εμβολιασμός των πολιτών γίνει εγκαίρως, δηλαδή τουλάχιστον 1,5 μήνα νωρίτερα από την έναρξη της περιόδου κυκλοφορίας του νέου κορωνοϊού, θεωρητικά ο οργανισμός είναι προστατευμένος για όλο το χρονικό εύρος δράσης του ιού.
6. Αν έχω νοσήσει και έχω αναρρώσει, πρέπει να το κάνω;
   Προς το παρόν οι εκτιμήσεις για το πόσο διαρκεί η φυσική ανοσία κάποιου που έχει αναρρώσει από COVID-19 είναι συγκεχυμένες. Προκαταρκτικά στοιχεία δείχνουν ότι ενδεχομένως αυτή η ανοσία να μη διαρκεί πολύ, γιʼ’ αυτό και πολλές στοχευμένες μελέτες είναι εν εξελίξει για να απαντηθεί αυτό το καίριο ερώτημα. Ετσι, λοιπόν, προς το παρόν καμιά αρμόδια ρυθμιστική αρχή δεν μπορεί να απαντήσει με σαφήνεια αν τα άτομα που έχουν αναρρώσει από τη λοίμωξη COVID-19 θα πρέπει να κάνουν το εμβόλιο ή όχι.